Na de Tweede Wereldoorlog functioneerden in Friesland twee stichtingen die zich bezighielden met het zorgen voor de nabestaanden van de mensen die in de oorlog sneuvelden tijdens of als gevolg van verzetsdaden. De voornaamste taak van de stichtingen was de nabestaanden financieel te ondersteunen. Maar de stichtingen ondernamen ook andere activiteiten. Zo stelden ze onder meer op Ameland een vakantieaccommodatie (“De Terrorist”) ter beschikking en organiseerden ze activiteiten en reisjes ter ontmoeting en ontspanning.
In 1955, dus tien jaar na de bevrijding, publiceerden de besturen der Friese Stichtingen een 30 pagina’s tellend boekje onder de titel “Kroniek van het Friese verzet 1940-1945.” In dat boekje vinden we een chronologische opsomming van de belangrijkste gebeurtenissen die zich tijdens de oorlog in Friesland voordeden, waarbij er natuurlijk ook oog was voor de meest opvallende zaken die zich (inter)nationaal afspeelden.
In de kroniek wordt veel aandacht besteed aan de gebeurtenissen die in Sneek plaatsvonden. Vandaar dat de kroniek een overzichtelijk beeld geeft van de oorlogsjaren in de Waterpoortstad. Voor wie kennis wil nemen van een korte en overzichtelijke opsomming van de belangrijkste zaken die zich voordeden in de tijd ‘doe’t Hitler hjir baas wie’, is bijgaande samenvatting van de kroniek opgesteld. Wat voor de samenvatting geldt gold in 1955 ook reeds voor de kroniek zelf. In het naschrift wordt gezegd: “de kroniek maakt niet in het minst aanspraak op volledigheid. Evenmin kan voor de strikt juiste datering van alle feiten worden ingestaan.”
1939
29 augustus 1939. Nederland mobiliseert het leger.
1 september 1939. Duitsland en Rusland vallen Polen binnen, het begin van WO II.
1940
30 januari. Elfstedentocht
10 mei 1940. Duitsland valt het ‘neutrale’ Nederland binnen.
15 mei 1940. Nederland capituleert nadat Duitsland heeft gedreigd naast Rotterdam ook andere steden te bombarderen.
29 mei 1940. Het civiele bestuur over Nederland komt te berusten bij Seyss Inquart.
1 juni 1940. Alle Nederlandse krijgsgevangen worden in vrijheid gesteld.
1 november 1940: spertijd ingesteld van 24.00 tot 04.00 uur
1941
23 januari 1941. Hoofdredacteur van het vanuit Sneek uitgegeven Friesch Dagblad treedt af.
3 februar1 1941: Burgemeester Van Haersma Buma van Wymbritseradeel draagt een speldje met daarop de beeltenis van koningin Wilhelmina; hij wordt te Leeuwarden gearresteerd en later weer vrijgelaten.
6 februari 1941. Elfstedentocht.
4 april 1941. de Christelijke kweekschool te Sneek wordt gesloten wegens ‘vijandigheid jegens de bezetter’.
1 mei 1941. De leiding van het Fries Dagblad besluit de uitgifte van het dagblad stop te zetten.
7 mei 1941. Burgemeester Van Haersma Buma, die al was ontslagen als burgervader van de gemeente Wymbritseradeel wordt opnieuw gearresteerd
22 juni 1941. Duitsland valt Rusland binnen.
3 juli 1941. In de persoonsbewijzen van Joden komt een “J” te staan.
5 juli 1941. De Nederlandse politieke partijen worden opgeheven.
12 augustus 1941. Gemeenteraden en Provinciale Staten worden geschorst; de burgemeester en Commissaris vormen een ‘eenhoofdig gezag’.
31 augustus 1941. Sneek viert uitbundig Koninginnedag. Dit kost de commissaris van politie zijn functie. Hij had harder moeten optreden, vinden de Duitsers.
25 december1941. De eerste gedrukte editie van Vrij Nederland (een illegaal blad) rolt in Koudum van de pers
1942
19 januari 1942. Grote indruk wekt, vooral bij katholieken, de arrestatie van pater Titus Brandsma.
22 januari 1942. Elfstedentocht
17 februari 1942. Een predikant te Sneek wordt gearresteerd omdat hij ‘Duits vijandig’ preekt.
19 maart 1942. Steeds meer inwoners van Friesland worden gedwongen tewerkgesteld in Duitsland.
19 april 1942. In protestantse en katholieke kerken wordt een brief voorgelezen over de Jodenvervolging.
29 april 1942. De Jodenster wordt ingevoerd.
13 mei 1942. Circa 300 Friese arbeiders gaan op transport naar Frankrijk.
14 mei 1942. Opnieuw wordt een Sneker predikant opgepakt omdat hij zich Duits vijandig uitlaat op de kansel.
30 mei 1942. Tweede transport arbeiders naar Frankrijk.
5 juni 1942. Er worden steeds meer gevangen genomen verzetsstrijders gefusilleerd
10 juli 1942. De deportaties van Joden op grote schaal beginnen een aanvang te nemen. Dat geldt ook voor de transporten van Joden uit Westerbork naar Polen.
20 juli 1942. Fietsen worden op grote schaal gevorderd.
20 augustus 1942. Joodse inwoners van Leeuwarden en Sneek moeten zich melden.
1 september 1942. Vlieland en Terschelling worden bij Friesland gevoegd.
14 oktober 1942. Steeds meer distributiekantoren worden overvallen.
24 november 1942. Begin in beslagname kerkklokken.
25 december 1942. De oprichting van een orgaan dat zich bezighoudt met de opvang van onderduikers wordt bekend gemaakt.
1943
21 februari 1943. De kerken spreken zich opnieuw uit tegen de Jodenvervolging en de arbeidseinsatz.
13 maart 1943. Van studenten wordt een loyaliteitsverklaring geëist.
29 maart 1943. Afkondiging dat Joden zich vanaf 10 april alleen nog mogen ophouden in Noord- en Zuid-Holland en Utrecht.
1 Mei 1943. Hoogtepunt van de april/ mei staking gericht tegen de arbeidsinzet.
13 mei 1943. Radiotoestellen moeten worden ingeleverd.
14-21 mei 1943. Alle mannen die in 1921 geboren zijn moeten zich melden voor de Arbeidsinzet. Later in mei volgen ook de jaargangen 1922, 1923 en 1924.
Mei/juni 1943. Een grote stroom onderduikers richting Friesland begint op gang te komen.
15 juni 1943. In Sneek verschijnt het eerste nummer van het illegale b.b.c.-nieuws.
Zomer/herfst 1943. Het verzet tegen de Duitse bezetting neemt toe maar ook de repressie van Duitse zijde wordt grimmiger. Hier en daar worden verzetsstrijders opgepakt en gefusilleerd, anderzijds voert het verzet executies uit. Ook voert het verzet veel zogenaamde ‘kraken’ uit d.w.z. overvallen op distributiekantoren, bevolkingsregistraties en dergelijke. Met zogenoemde razzia’s poogt de bezetter de slagkracht van de verzetsgroepen (knokploegen) aan te tasten.
17 november 1943. Overval op hoofdverspreidingsadres van BBC-nieuws aan het Kleinzand in Sneek.
November 1943. vier nieuwe NSB-burgemeesters geïnstalleerd in Friesland.
1944
Het verzet neemt verder toe, maar de Duitse agressie eveneens. De acties over en weer worden steeds gewelddadiger. Succesvolle verzetsdaden worden beantwoord met massale executies. Ook de geallieerden mengen zich meer en meer in de strijd.
24 februari 1944. Geallieerde bommenwerpers schieten vliegveld Leeuwarden aan puin.
Maart 1944. De Landwacht doet zijn intrede en maakt jacht op zwarthandelaren, illegale slachters en onderduikers. Een speciaal commando is belast met de Silbetannemoorden (executies in reacties op het maken van slachtoffers door het verzet.)
24/25 mei 1944. In Leons raakt Henk Lever uit Sneek gewond bij een inval op de boerderij waar hij ondergedoken zat. Hij wordt gevangen genomen. Samen met zijn gastheer wordt hij in augustus gefusilleerd in Vught.
6 juni 1944. Invasie in Normandië, de geallieerde troepen zetten voet aan wal in West-Europa, het begin van het einde van WO II.
21 juni 1944. Jan Lever uit Sneek -zoon van bovengenoemde Henk- sneuvelt bij Loppersum in een vuurgevecht.
12 juli 1944. Een gevaarlijk geachte NSB’er te Sneek, wordt ontvoerd en ter dood gebracht.
13 juli 1944. Als reactie op de dood van de NSB’er worden in de nacht van 13 op 14 juni vier inwoners van Sneek gedood. Gemeentesecretaris Rasterhoff weet tijdens deze Sneker bloednacht ter nauwer nood te ontsnappen.
3 augustus 1944. De Sneker KP pleegt een overval op het distributiekantoor te Workum. De buit wordt opgeslagen in Koudum.
9 of 10 augustus 1944. Een groep van 23 verzetsstrijders – bekend onder de naam Trouw- worden te Vught vermoord. Onder hen bevindt zich Willem Santema, middenstander te Sneek.
18 augustus 1944. Opnieuw wordt in Vught een Sneker vermoord. Hendrik Jacob Lever treft hetzelfde lot als zijn vader en broer. Een vuurpeloton voltrekt het vonnis.
5 september 1944. Dolle dinsdag. 600 NSB’ers vertrekken vanuit Amsterdam per nachtboot naar Lemmer.
7 september 1944. Het levenloze lichaam van Jan Schulenklopper (‘Jelle”) waarnemend leider van de KP te Sneek wordt aangetroffen in het Damsterdiep te Groningen.
10 september 1944. Vliegveld Leeuwarden opnieuw gebombardeerd.
17 september 1944. Actie Market Garden, geallieerde poging om de grote rivieren over te steken door parachutisten te droppen ten noorden van Arnhem en Nijmegen. Spoorweg staking vanuit Londen verordonneerd.
19 september 1944. Duitsers nemen in St. Nicolaasga wraak ‘voor het doen staken van de tram’. Drie mensen worden gefusilleerd waaronder J. Gaastra te Sneek.
25 september 1944. De eerste V1 wordt vanuit het Rijsterbos afgeschoten richting Londen. De raketten werden per trein aangevoerd via het Sneker station en gingen van daaruit over de weg richting Gaasterland.
12 oktober 1944. Mannen uit Sneek tussen 17 en 55 jaar moeten zich melden voor tewerkstelling in Drenthe.
28 oktober 1944. Razzia o.m. te Sneek om de mannen die zich niet hadden gemeld alsnog op te sporen.
6 november 1944. In Sneek wordt ‘Karel’, districtsleider van de Landelijke organisatie voor hulp aan onderduikers in een poging te ontkomen aan een arrestatie, doodgeschoten. Het betreft J.J.Boomsma uit Sondel en het speelde zich af op de 2e Oosterkade.
8 december 1944. Kraak van het huis van bewaring te Leeuwarden. Diverse mannen uit Sneek nemen deel aan deze actie waarbij liefst 51 mensen worden bevrijd. In de dagen na ‘de overval’ vinden er op diverse plaatsen razzia’s plaats maar represailles blijven uit.
23 december 1944. Een groep van 15 man Sipo (Sicherheits Polizei) onder leiding van Ströbel komt naar Sneek.
1945
Op 5 september 1944 is vanuit Londen de oprichting bevolen van de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten. Deze strijdkrachten verspreid over heel het land en die onder leiding stonden van Prins Bernhard, zouden een rol toebedeeld krijgen wanneer de bevrijding aanstaande was.
1 januari 1945. De gewestelijk commandant van Friesland (NBS) maant tot discipline en geduld. Ontijdig optreden wordt nadrukkelijk verboden.
4 februari 1945. De gewestelijk-operatieleider met zijn adjudant in Tjerkwerd gevangen genomen. Ook het archief valt in de Duitse handen. Een ramp dreigt.
8 februari 1945. Al gevolg van ‘Tjerkwerd’ beginnen deze dag de arrestaties in Scharnegoutum, Sneek, Bolsward, Heerenveen, Sijbrandaburen, Sandfirden, Balk en Echten.
11 februari 1945. Tegenactie van de KP Sneek tegen de voornoemde arrestaties, twintig arrestanten worden uit het politiebureau in Sneek bevrijd. Niettemin gebeurt er naar aanleiding van Tjerkwerd het nodige. De voorzitter van het veemgericht mr B.Ph. van Harinxma thoe Slooten wordt gearresteerd en enkele wapendepots (ingericht na succesvolle wapendroppings) worden opgerold.
7 maart 1945. Het politiebureau van Sneek wordt voor de tweede maal gekraakt. Zeven mannen en een vrouw worden bevrijd.
Ondertussen gaan de razzia’s en fusillades gewoon door. Tientallen mensen verliezen ‘in het zicht van de bevrijding’ het leven.
2 april 1945. De districtscommandanten van de NBS geven opdracht om de sabotagegroepen op volle sterkte te brengen.
3 april 1945. Het draagvermogen van bruggen moet in beeld gebracht worden. (Zulks met het oog op de vraag of geallieerde tanks er wel of geen gebruik van kunnen maken.)
6 april 1945. Vijf leden van de NBS en KP uit Sneek en IJlst worden bij Zandvoorderhoek in Gaasterland gefusilleerd. Ze zijn verraden. Het betroffen: Durk Dijkstra, Hendrik Huizinga, Jurjen Hoomans, Gerrit Vlietstra en Herre Winia jr.
7 april 1945. Arrestaties in Leeuwarden en Makkum. In Makkum worden wapens gevonden. Verraad. Zes leden van de NBS gefusilleerd.
8 april 1945. 13.30 uur komt de slagzin door: ,,De fles is leeg”. Over 36 uur moet begonnen worden met rail-, weg- en watersabotage.
11 april 1945. Overal worden sabotage handelingen verricht. Ook bij Dronrijp. Als represaille worden 14 man geëxecuteerd, een van hen weet te overleven.
15 april 1945. Sneek. De Duitsers steken de Waag in brand en vertrekken uit de stad alvorens de bevrijders zijn gearriveerd. ’s Avonds trekken de Canadezen de stad binnen.
12 juni 1945. De laatste Duitse militairen van de eilanden naar Wilhelmshafen gebracht.